Vachtproblemen en kaalheid
Vachtproblemen en kaalheid (alopecia) zien we helaas regelmatig bij honden en kunnen door verschillende oorzaken ontstaan. Er zijn ook diverse vormen van alopecia, zoals seizoensgebonden of symmetrische alopecia. Veel kaalheid gerelateerde aandoeningen hebben een genetische aanleg. Hierdoor komen bepaalde aandoeningen uitsluitend of vaker voor bij specifieke hondenrassen. Een bekend voorbeeld hiervan is Alopecia X, een van de meest voorkomende huidaandoeningen bij de dwergkees. Bij fokkers en professionele vachtverzorgers staat deze aandoening beter bekend als Black Skin Disease (BSD).
De dwergkeesvacht
De dwergkees (ook wel Pomeranian genoemd) is de kleinste variant van de Spitz-honden, die bekend staan om hun dikke, dubbele vacht. Naast de standaard, erkende dwergkees zijn er inmiddels ook onofficiële varianten ontstaan. Deze varianten onderscheiden zich door afwijkingen in vachtkleur, vachttype of lichaamsbouw.
Een aantal jaar geleden werd ik benaderd door gediplomeerd hondentrimmer én dwergkeesexpert Demi Korporaal van Pom’s Trimsalon. Zij deelde haar kennis en ervaring met dwergkeesvachten.
We zien twee vachtsoorten bij de Pomeranian: (1) Plush coat / gewone Keesvacht en (2) Woolly coat / extreme wolvacht. Hieronder op de foto’s kun je het verschil zien.
Dwergkees met normale 'plush-coat' vacht
Dwergkees met extreem aantal wolharen ('wooly coat')
'Woolly' coat
Kenmerken van de extreme wolvacht:
- Verstoorde verhouding wol- en dekharen
- Wolharen klitten makkelijk en de vacht is moeilijk doorkambaar
- Droge huid met schilfers
Meeste dwergkezen met een woolly vachtsoort hebben weinig dekharen. De paar dekharen die ze hebben groeien in sprietjes over de romp/flanken en steken boven de wolvacht uit. De vacht bestaat bijna volledig uit wolharen. De wolharen klitten makkelijk en de vacht is moeilijk doorkambaar. Ook met de waterblazer kom je er moeilijk doorheen. De huid is ook vaak droog met schilfers. Hierdoor kunnen de honden ook uitingen van jeuk laten zien en zijn ze gevoelig voor het ontwikkelen van bijkomende huidinfecties.
De afgelopen jaren heb ik zowel in de eerstelijnspraktijk als in de dierenziekenhuizen waar ik heb gewerkt, meer dwergkezen met Alopecia X gezien bij honden met extreme wolvacht dan de gewone Keesvacht. We zien de ‘woolly coat’ vaak bij de kleuren crème, sable en wit.
Het is momenteel nog onduidelijk of de extreme wolvacht een variant of voorstadium van Alopecia X is. Het is ook mogelijk dat er geen verband is en het uitsluitend het gevolg is van een aangepast fokbeleid. Naar aanleiding van het contact met Demi zijn we bij de afdeling dermatologie van het Evidensia Dierenziekenhuis Arnhem met een wetenschappelijk onderzoek gestart. De resultaten van dit onderzoek zijn recent gepubliceerd en kun je lezen in het artikel ‘Verhoogde kans op ontwikkeling van Alopecia X‘.
Alopecia X, 'Black Skin Disease', BSD
Alopecia betekent het verlies van haren, die er wél horen te zijn. In de praktijk wordt er vaak (onterecht) gesproken over alopecia bij verminderde vachtconditie en beharing. Gedeeltelijk verlies van haren noemen we hypotrichose.
Alopecia X is een bepaalde vorm van kaalheid: niet-inflammatoire alopecia. Dat betekent dat de haren uitvallen zonder dat er ontstekingen aanwezig zijn.
Alopecia X is meer een syndroom dan een specifieke ziekte. Het kent verschillende uitingen en gradaties van klachten. Tegenwoordig herkennen we naast alopecia ook problemen met de vachtkwaliteit en hypotrichose.
Deze aandoening heeft in de loop der jaren een hoop namen gehad, waaronder: pseudo-/atypische cushing, groeihormoon responsieve alopecia, castratie responsieve alopecia, bijnier-geslachtshormonen onbalans, folliculaire groeistoring bij wolharige honden, gonadal sex hormone dermatose, huidbiopt responsieve alopecia en hair cycle arrest.
Aan de diverse benamingen is te zien dat de bijnieren, groeihormonen en geslachtshormonen een rol lijken te spelen. Maar ondanks al het onderzoek de afgelopen jaren is er nog steeds geen exacte oorzaak gevonden. Vandaar de ‘X’ in Alopecia X.
Hoe ontstaan de klachten: nieuwste inzichten
Bij Alopecia X ontstaan de klachten door een combinatie van factoren. We kunnen helaas bij de individuele hond niet zeggen wát precies de klachten veroorzaakt en zo de oorzaak wegnemen.
Belangrijke factoren zijn:
- Genetische predispositie
- Verstoring van de haargroeicyclus en de gevolgen hiervan
- Verandering van de hormoonspiegels in de huid
Genetische predispositie
Genetische predispositie betekent dat mensen of dieren sommige ziektes of eigenschappen erfelijk meekrijgen van de ouders. Er bestaat een grotere kans, maar het is niet zeker dat ze overgedragen of tot uiting worden.
Bij veel gezondheidsproblemen zien we dat ze vaker bij bepaalde hondenrassen voorkomen. Dit noemen genetische ras predispositie. Al jaren zien we Alopecia X voornamelijk bij de dwergkees.
Recent is besloten dat vachtproblemen en kaalheid bij andere rassen met dichte vacht (m.u.v. de Keeshond) ‘Alopecia-X achtige ziekte’ zal heten omdat er gedacht wordt dat het een andere aandoening is dan Alopecia X bij dwergkezen. Rassen met een dichte vacht zijn vaak ‘Nordic breeds’ zoals de Samojeed, Husky en Malamute.
Alopecia X komt dus alleen voor bij de dwergkees en Keeshond
Verstoring van de haargroeicyclus
Normaliter zullen dode haren vervangen worden voor nieuwe haren dankzij de haargroeicyclus. Deze cyclus bestaat uit meerdere stadia, deze zijn in onderstaande afbeelding geïllustreerd. Er bestaan vijf groeistadia: groeifase (anagen), overgangsfase (catagen), rustfase (telogen+kenogen) en uitvalfase (exogen).
De uitvalfase verloopt bij gezonde dieren door in de groeifase waardoor het dier geen kale plekken krijgt. Na een startsignaal van het lichaam wordt het haarzakje opnieuw geactiveerd en gaat een nieuwe haar maken.
Bij Alopecia X wordt de haargroeicyclus door onbekende oorzaak tegengehouden (Hair Cycle Arrest; HCA). Na het uitvallen van de haren worden er dan géén nieuwe haren gevormd en wordt het dier kaal.
Er zijn ontzettend veel factoren die invloed hebben op de haargroeicyclus, waaronder hormonen zoals cortisol, geslachtshormonen en schildklierhormoon. De precieze trigger is bij Alopecia X niet bekend en verschilt per hond.
Lees meer over de haargroeicyclus in het artikel ‘Abnormaal haarverlies bij hond en kat‘.
Onderaan de haarfollikel is de 'dermale papil' te zien, te herkennen aan het oranje-rode bolletje. Tijdens de overgangs- en rustfase trekt deze zich diep in de lederhuid/onderhuid terug.
Om informatie over de activiteit van de haarzakjes en stadia van de haargroei cyclus te krijgen, zijn huidbiopten noodzakelijk. Net zoals Poedels blijken dwergkezen een anageen-dominant ras te zijn. Zo’n 50% van de haarzakjes bij gezonde dwergkezen bevinden zich in anagene fase. Bij dit ras duurt de anagene fase zo’n 12-15 maanden.
Uit onderzoek blijkt dat bij Alopecia X vaak géén anagene haarzakjes te vinden zijn. Dit verklaart de kaalheid. Bijna 90% van de haarzakjes bevindt zich in rustfase, waarvan ongeveer 1/3 in telogene fase zit. Dit is de fase waarin de haar nog ín het haarzakje zit! Dat betekent dat hoewel de huid er kaal uit ziet, er op microscopisch niveau wel degelijk nog haren aanwezig zijn. Dit kun je bij het wakkere dier met een dermatoscoop in beeld brengen.
Naast de verandering in de haargroei cyclus, zien we ook dat bij dwergkezen met Alopecia X een bepaald percentage van de haarzakjes afwijkend gevormd (dysplasie) of verschrompeld (atrofie) zijn. Bij gezonde honden wordt dit niet gezien. Als haarzakjes heel lang in kenogene fase zitten, dan gaat het haarzakjes in regressie (atrofie) en zal deze uiteindelijk steeds kleiner worden tot die helemaal verschrompeld. Er kunnen dan nooit meer haren gevormd worden. Voor de prognose en eventuele keuze van de behandeling is dit belangrijke informatie. Het is ook het advies om niet te lang te wachten als een dwergkees vachtproblemen of kaalheid laat zien.
Vanwege de complexiteit van Alopecia X, is het aan te raden om dwergkezen met een vermoeden op deze ziekte door te sturen naar een dierendermatoloog.
Verandering van hormoonspiegels in de huid
Er is relatief veel onderzoek gedaan naar de hormonale invloed en eventuele afwijkingen in het bloed bij dwergkezen met Alopecia X. Hierbij is gekeken naar groeihormomen, cortisol en geslachtshormonen (progestogenen en androgenen). Uit deze onderzoeken zijn wat afwijkingen in het bloed gevonden maar ook bij gezonde honden worden vergelijkbare afwijkingen gezien. De experts zijn nu van mening dat deze afwijkingen hoogstwaarschijnlijk niet relevant zijn.
In 2017 is er een belangrijk onderzoek gepubliceerd over inzichten in de hormonale invloed op de haargroei bij honden en de ontregeling hiervan bij Alopecia X. Bij dit onderzoek hebben ze gekeken naar de expressie van bepaalde genen in de huid bij een aantal gezonde honden en dwergkezen met Alopecia X.
Uit dit onderzoek blijkt dat bij dwergkezen met Alopecia X zo’n 47 genen anders tot uiting komen dan bij gezonde honden. Dit houdt in dat de genen anders geactiveerd worden. Ze kunnen “aan” staan terwijl ze “uit” moeten staan of andersom. Of ze zijn “actiever” of “rustiger” dan ze horen te zijn. Dit heeft natuurlijk gevolgen.
Het merendeel van de genen die anders tot uiting kwamen, spelen een rol bij de groeifase van de haarzakjes. Deze genen zijn “onderdrukt” wat resulteert in een afgenomen expressie van de genen. Het gevolg hiervan is dat de groeifase (anagene fase) minder gestimuleerd wordt en er dus geen actieve haarzakjes zijn doordat de haargroei cyclus niet geactiveerd wordt. Dit komt overeen met bovenstaande bevindingen dat we bij dwergkeesjes met Alopecia X zo’n 90% van de haren in rustfase zitten.
Op basis van de resultaten van dit onderzoek weten we nu dat er hormoonspiegels in de huid bij Alopecia X veranderd zijn (door de veranderde expressie van genen). Hierbij gaat het met name om geslachtshormonen, maar ook bij de stofwisseling van vitamine D en melatonine zijn veranderingen waargenomen. Vitamine D speelt bijvoorbeeld een rol bij de aanmaak van estradiol en melatonine heeft weer anti-oestrogeen effecten. Ook zijn enkele genen die anders tot uiting zijn gekomen betrokken bij de afbraak van melatonine.
Het is alleen nog niet duidelijk of deze veranderingen een kenmerk van Alopecia X zijn of een algemene eigenschap van ‘niet-inflammatoire alopecia’.
Kenmerken en symptomen
Het is een rasgebonden aandoening die vaker bij reuen voorkomt. Het lijkt ook vaker bij intacte dieren voor te komen, in veel gevallen dus niet gecastreerde reuen. Honden zijn vaak jonger dan 4 jaar wanneer zij voor het eerst klachten laten zien. De eerste ‘vachtwisseling’ wordt meestal tussen de 1-2 jaar leeftijd gezien. Dit is het moment dat de haarzakjes voor de tweede keer in groeifase (anagene fase) terecht komen. Er wordt momenteel gedacht dat er tijdens de tweede anagene fase iets fout gaat waardoor er op jonge leeftijd vachtproblemen en kaalheid gezien wordt.
Dwergkezen met Alopecia X hebben een verminderde vachtkwaliteit met fragiele haren. Deze haren beschadigen makkelijk en breken snel af. Over het algemeen worden eerst de dekharen getroffen en later de wolharen. Uiteindelijk wordt de vacht dunner met alopecia als gevolg. Vanwege de fragiele haren zien we de eerste symptomen van Alopecia X op ‘contactzones’ met langzaam uitbreiding naar de rest van het lichaam. De voeten, (voor)poten en kop blijven meestal normaal behaard. De kaalheid zien we dus het meest op nek, romp, staart en achterpoten (achterzijde en zijkanten).
De kaalheid is meestal symmetrisch waardoor het erg kan lijken op hormonale kaalheid door een schildklierprobleem of ziekte van Cushing. Echter hebben honden met Alopecia géén systemische klachten zoals veel drinken/plassen, veranderde eetlust of gewichtsproblemen.
Ongeveer de helft van de honden laat hyperpigmentatie van de huid zien. Door verlies van de haren wordt de huid blootgesteld aan invloeden van buitenaf (trauma, zonlicht) en gaan de pigmentcellen meer pigment aanmaken. Het resultaat is een egale grijs tot zwartverkleuring van de huid. Lees hier meer over in het artikel ‘Pigment bij dieren‘.
Veel dwergkezen met Alopecia X hebben een (extreem) droge huid, met of zonder overmatige schilfering. Sommige honden zijn ook bijzonder gevoelig voor bijkomende bacteriële huidinfecties waardoor de klachten rap kunnen verergeren en er jeuk kan ontstaan.
Opvallend bij Alopecia X is dat na trauma haren heel lokaal in plukjes teruggroeien. Dit is het meest duidelijk na bioptname, (krab)wondjes en zonnebrand. Dit heeft vermoedelijk te maken met lokale stofjes (o.a. groeifactoren) die vrijkomen na trauma en schade aan de huid.
Sommige honden met Alopecia X kunnen enige mate van jeuk laten zien. Dit wordt meestal veroorzaakt door een aanwezige huidinfectie en/of droge huid. Heeft de hond ook last van oorontstekingen en likken aan poten of sleetje rijden? Dan is er mogelijk meer aan de hand, zoals een onderliggende (gelijktijdige) allergie. Dit laatste zien we steeds vaker bij dwergkezen.
- Verminderde vachtconditie: verlies van glans, doffe kroezige haren
- Verstoorde verhouding dek- en wolharen
- 'Woolly coat': overmatige wolharen van matige kwaliteit
- Overmatig haarverlies
- Dunnere vacht
- Kale plekken / Alopecia
- Zwartverkleuring van de huid
- Bijkomende huidinfecties met bacteriën/gisten: schilfers, korstjes, pukkeltjes, ongewenste geurtjes
- Haren groeien na scheren niet terug
- Haren groeien na trauma, wondjes en huidbeschadigingen wél terug (bv na een operatie of bloedprikken)
Bij de groene pijl zie je een toename van pigment (hyperpigmentatie) en bij de oranje pijlen tekenen van een bacteriële huidinfectie
Diagnose
De diagnose wordt gesteld op basis van:
- Signalement (ras, leeftijd, geslacht)
- Anamnese en ziektegeschiedenis
- Symptomen
- Uitsluiten van andere aandoeningen (hypothyreoïdie, ziekte van Cushing, overmaat aan geslachtshormonen)
- Weefselonderzoek (histopathologie) van huidbiopten
- (bloedonderzoek geslachtshormonen)
Op basis van het ras en de symptomen kunnen we meestal de waarschijnlijkheidsdiagnose Alopecia X stellen. Het advies is om andere oorzaken van kaalheid zonder jeuk uit te sluiten en daarna huidbiopten te nemen. De huidbiopten worden opgestuurd naar de patholoog in een extern laboratorium. De patholoog ziet een overmaat aan niet-groeiende haren (catagene haren), atrofie van de huid en kenmerken zoals zgn. ‘flame follicles’. Hiermee kan men de waarschijnlijkheidsdiagnose bevestigen.
Bij honden met uitingen van jeuk zoals likken aan de poten, krabben, sleetje rijden, schuren etc. is het aan te raden om mogelijke oorzaken van jeuk te onderzoeken. Dikwijls zie ik dwergkeesjes met zowel een huidallergie áls Alopecia X. Bij correcte behandeling van de allergie, groeien meestal de haren ook terug.
Behandeling
Meer weten over de verschillende behandelingsopties? Lees dan het artikel ‘De behandeling van Alopecia X / BSD‘
Vragen, opmerkingen, hulp
Heb je na het lezen van deze blog of één van de andere artikelen vragen, opmerkingen of wil je graag hulp. Laat het me vooral weten via één van mijn social media kanalen (Facebook of Instagram), stuur een e-mail naar info@huidadviesvoordieren.nl of vul het contact formulier hieronder in.
