Inhoudsopgave
Jeuk en de huid
De huid is het grootste orgaan van het lichaam en heeft een belangrijke functie als (tast)zintuig. Een zintuig is een orgaan dat stimuli (prikkels) waarneemt en verwerkt. Via de huid voelen we dus stimuli zoals aanrakingen, druk, temperatuur of pijn. Deze informatie wordt naar de hersenen gestuurd en lokt meestal een reactie of actie uit. Bijvoorbeeld het voelen van een insect op de huid, lokt de reactie van wrijven of krabben uit.
Maar wanneer spreken we van jeuk?
De definitie van jeuk is het onaangename of hinderlijke gevoel in de huid dat de behoefte opwekt om te gaan krabben. Bij honden en katten zien we naast krabben meer gedragingen die we interpreteren als een uiting van jeuk. Hieronder een overzicht:
- krabben
- (overmatig) likken
- schuren
- sleetje rijden
- knabbelen en bijten
- schudden met kop/oren
Maar of de gedragsuiting werkelijk een teken van jeuk is, dat is niet zo makkelijk vast te stellen. Bij de behandeling van dieren draait het allemaal om de juiste interpretatie, een goede anamnese en uitvoering van het lichamelijk onderzoek en natuurlijk kennis en ervaring. Honden en katten kunnen immers niet praten.
Waarnemen van prikkels in de huid
De waarneming van prikkels vindt plaats via gespecialiseerde lichaampjes en zenuwuiteinden in of vlak onder de huid. De huid bevat een heel netwerk van sensorische (gevoel) zenuwen, zenuwuiteinden en receptoren. Op het uiteinde van een gevoelszenuw bevindt zich een zenuwreceptor (= zenuwuiteinde). Receptoren zijn eiwitstructuren die signalen van binnen of buiten de cel ontvangen, omzetten en een reactie in gang brengen (op celniveau). Lichaamseigen én lichaamsvreemde stoffen kunnen een reactie uitlokken. Lichaamseigen stoffen zijn bijvoorbeeld hormonen, cytokinen en neurotransmitters. Lichaamsvreemde stoffen kunnen antigenen, allergenen of feromonen zijn.
Er zijn verschillende soorten sensorische zenuwen en receptoren in de huid. De zenuwuiteinden van deze zenuwen lopen vaak helemaal door tot in de opperhuid (epidermis) waar de prikkel wordt waargenomen. Jeuk en pijn worden via deze structuren waargenomen worden. Vroeger werd aangenomen dat jeuk een milde variant van pijn was. Echter weten we nu dat jeuk puur een waarneming van de huid is en zich alleen tot de huid beperkt, pijn niet. Je kunt bijvoorbeeld geen jeuk in je buik hebben, maar wel buikpijn ervaren. Zonder de opperhuid en het bovenste laagje van de lederhuid kunnen we namelijk geen jeuk waarnemen.
Tegenwoordig zijn jeuk- en pijnsignalen beter onderzocht en weten we dat deze verschillende wegen afleggen in het zenuwstelsel. Er is echter wel een overlap tussen de mechanismen, mediatoren en therapeutische benaderingen bij het behandelen van pijn of jeuk.
Jeukdrempel
In de praktijk zien we bij jeuk dat het lichaam een soort drempelwaarde of ‘gate-control system’ heeft. Dit is een onzichtbare drempel die bepaalt of er wel of geen klachten zichtbaar zijn of worden.
- Komt de jeuk (of allergie) boven de drempel uit, dan zien we een dier met klachten
- Blijft de jeuk (of allergie) onder de drempel, dan zien we geen klachten
Dit heb ik hieronder geïllustreerd in een afbeelding.
Het is belangrijk om je realiseren dat de jeukdrempel (of allergiedrempel) een dynamische drempelwaarde is. Op elk moment van de dag, week, maand of jaar kan de drempelwaarde hoger of lager zijn. Ik vergelijk het vaak met een emmertje:
- een hogere drempel betekent een grote emmer (het duurt langer voordat die vol is en overstroomt)
- een lagere drempel betekent een kleine emmer (de emmer is snel vol)
De jeuk- of allergiedrempel wordt beïnvloed door verschillende factoren.
Als we de metafoor van het emmertje gebruiken, zijn er factoren die de grootte van de emmer bepalen (hoogte van de drempel) en factoren die de emmer doen overlopen (druppels die de emmer vullen; ‘triggers‘).
- Factoren die de grootte van de emmer bepalen: Dit zijn de factoren die invloed hebben op hoe “vol” de emmer kan worden voordat deze overstroomt, oftewel voordat jeuk of een allergische reactie optreedt. Deze factoren bepalen hoe goed een dier in staat is om allergische of jeukreacties te weerstaan en vormen de “basisgrootte” van de emmer. Dit noemen we ook wel de interne factoren.
Voorbeelden hiervan zijn:- De algemene gezondheid van het dier
- De conditie van de huid en de huidbarrière
- Genetische aanleg
- Leeftijd
- Hormonale balans
- Eventuele onderliggende ziekte(s)
- Factoren die de emmer doen overlopen (’triggers’): Dit zijn de “druppels” die de emmer verder vullen en uiteindelijk laten overlopen, wat leidt tot zichtbare jeuk of allergische klachten.
Voorbeelden hiervan zijn:- Blootstelling aan allergenen (zoals pollen, huisstofmijt, vlooienspeeksel, dierlijke eiwitten etc.)
- Parasieten zoals vlooien of mijten
- Omgevingsfactoren zoals stress, hitte, koude, of droge lucht
- Acute situaties zoals verwondingen of irritaties door verzorgingsproducten
Het ontstaan van jeuk is enorm complex. Naast de bovengenoemde interne factoren en triggers, zijn er ook nog externe factoren die invloed hebben. Je kunt hierbij denken aan voeding/dieet, huidverzorging, medicatie, omgevingsfactoren zoals vervuiling en luchtkwaliteit. In meeste gevallen zullen zij een nadelig effect hebben, echter kan voeding/dieet en huidverzorging ook juist de jeukdrempel verhogen of de jeuk verminderen.
Tot slot zijn er nog factoren die de waarneming en ervaring van jeuk kunnen beïnvloeden. Dit zijn de zuurgraad (pH) van de huid, andere sensaties (pijn, druk, hitte, koude) en psychologische factoren zoals angst. Indirect hebben zij invloed op de jeuk- en allergiedrempel.
De jeuk kan bijvoorbeeld erger worden bij verveling of angst en minder bij aanraking of koude. Ook zien we een fenomeen dat dieren vaak ’s avonds meer jeuk ervaren. Tijdens rustperiodes is er minder zintuiglijke input, zoals geluiden, activiteiten of andere afleidingen. Hierdoor kan de aandacht meer op interne sensaties zoals jeuk gericht zijn.
De pH van de huid wordt beïnvloed door diverse factoren. Een gezonde huid van honden en katten heeft vaak een mild zure pH. Dit is goed voor behoud van de huidbarrière en bescherming tegen infecties. Door het gebruik van huidverzorgingsproducten (bv shampoos) met een te hoge pH (alkalisch) wordt ook de zuurgraad van de huid negatief beïnvloed (pH stijgt). Hierdoor kan de jeuk verergeren. Bij honden met huidinfecties of honden en katten met huidontstekingen stijgt de zuurgraad ook. De huid wordt dan extra gevoelig voor verdere irritaties en klachten zoals jeuk en infecties.
Psychologische factoren zoals angst, verveling of stress kunnen indirect de jeukdrempel verlagen. Ze versterken de waarneming en intensiteit van jeuk. Stress en angst activeren het zenuwstelsel waardoor de huid gevoeliger kan worden en jeuk intenser wordt ervaren. Bij verveling is er o.a. een gebrek aan afleiding waardoor het dier zich meer bewust wordt van de jeuk. Daardoor lijkt het alsof de drempel lager wordt.
Andersom kunnen fysieke prikkels zoals aanraking of koude juist afleiding bieden voor de hersenen, waardoor de focus op de jeuk afneemt. De gemakkelijkste vergelijking is het wrijven over je knie of arm als je die zojuist gestoten hebt. Dit verzacht als het ware de pijn maar doet de prikkel niet verdwijnen.
Soorten jeuk
Bij mensen herkennen we verschillende soorten jeuk. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen vier klinische categorieën: neurogene, psychogene, neuropathische en pruritoceptieve jeuk (zie tabel).
Neurogene jeuk | Gegenereerd in het centrale zenuwstelsel als reactie op jeukende stoffen. Maar er zijn geen aanwijzingen op afwijkingen aan de zenuwen en bijbehorende functies |
Psychogene jeuk | Jeuk veroorzaakt door een psychologische aandoening |
Neuropathische jeuk | Jeuk als gevolg van een zenuwafwijking (van het afferente pad) |
Pruritoceptieve jeuk | Gegenereerd in de huid, meestal door een ontsteking of andere zichtbare ziekteprocessen waarbij de huid betrokken is |
Ook bij honden en katten lijken er meer vormen van jeuk voor te komen. Helaas is er nog een hoop onbekend. Maar we zien wel overlap met de humane geneeskunde.
De meest voorkomende vorm van jeuk is pruritoceptieve jeuk. Pruritus is de medische term van jeuk. Dit type jeuk wordt veroorzaakt door ontstekingen of andere zichtbare ziekteprocessen in de huid of waar de huid bij betrokken is. Mogelijke oorzaken van dit type jeuk zijn veelzijdig. In feite kan alles, van inwendige jeukende stofjes tot externe allergenen, dit type jeuk uitlokken.
Onder neurogene jeuk vallen eigenlijk alle aandoeningen en ziektes van andere orgaansystemen met uitzondering van de huid. Hierbij kun je denken aan chronisch nierfalen, leveraandoeningen, tumoren in het lichaam en andere systemische ziekten. Er worden bij het ziekteproces stofjes aangemaakt die jeuk uitlokken via het centrale zenuwstelsel terwijl de huid en zenuwen niet afwijkend zijn of functioneren. Dit type jeuk komt niet vaak voor en gaat meestal gepaard met systemische klachten. Maar de oorzaak kan lastig te achterhalen zijn want soms lijken het net allergische huidpatiënten. Doorverwijzing naar een dierendermatoloog is vaak noodzakelijk.
Bij psychogene jeuk weten we niet zo goed waar het precies mis gaat. Deze jeuk presenteert zich meestal als een overmatige behoefte om te krabben of likken aan een verder normale huid. In eerste instantie blijft de huid intact, maar hoe langer het gedrag aanwezig is, hoe groter de kans op chronische huidletsels. Let op, dit zien we ook bij honden en katten met allergieën. Bij sommige hondenrassen en katten met zelf veroorzaakte kaalheid zullen we nooit huidafwijkingen zien (met het blote oog). In het artikel ‘Help, mijn kat likt zich kaal‘ lees je meer over zelf veroorzaakte kaalheid bij de kat.
Bij mensen komt psychogene jeuk ongeveer bij 2% van de patiënten bij de dermatoloog voor. Het wordt o.a. gezien bij depressies, angststoornissen en OCD. Net zoals bij mensen, is psychogene jeuk bij dieren een diagnose per exclusie. We zullen ten alle tijden alle andere oorzaken van jeuk moeten uitsluiten.
Neuropathische jeuk lijkt het gevolg van schade aan de centrale of perifere sensorische zenuwcellen, wat leidt tot het afvuren van jeuksignalen zonder enige jeukende stimuli van de huid. Een kenmerk van dit type jeuk is het herhaaldelijk, pijnloos krabben richting de huid. Bij met name ‘toy-breeds’ komt neuropathische jeuk voor als uiting van CM/SM ofwel Chiari malformatie en syringomyelie. Hierbij komen de kleine hersenen door het achterhoofdsgat naar buiten (CM) en kunnen er holtes in het ruggenmerg voorkomen (SM). Klinisch zien we dat de honden krabben naar de kop of nek zonder de huid aan te raken of pijn te laten zien. Ook schuren ze vaak met de kop of snuit langs objecten (muur, vloer).
Oorzaken van jeuk
Hoewel elk van de verschillende vormen van jeuk z’n eigen kenmerken heeft, is het in de praktijk lastig om een onderscheid te maken. Zeker als de huid uiteindelijk ook meedoet en er huidletsels aanwezig zijn. Zodra de huid beschadigd is, komen er namelijk allerlei ontstekingsstofjes vrij die het probleem in stand kunnen houden. De ontsteking kan als het ware een eigen leven gaan leiden. Er zijn daarnaast nog andere complicerende factoren die het de dierenarts moeilijk maken om een diagnose te stellen. Eén van de belangrijkste factoren zijn huidinfecties met bacteriën en/of gisten. We zien regelmatig dat de huidflora uit balans raakt en er een huidinfectie kan ontstaan. Een huidinfectie veroorzaakt jeuk en een storm aan nieuwe of andere ontstekingsstofjes. Er zijn veel aandoeningen waarbij de huid uit balans raakt en een huidinfectie kan ontstaan. Deze aandoeningen veroorzaken zonder huidinfectie geen jeuk, denk bijvoorbeeld aan demodex canis mijten bij de hond en hormonale problemen. We noemen dit vaak ‘secundaire jeuk’.
Om de oorzaak van de jeuk (en vorm van jeuk) in kaart te brengen zal er stapsgewijs en secuur gewerkt moeten worden. De meest voorkomende oorzaken van pruritoceptieve jeuk bij de hond én kat zijn ectoparasieten, huidinfecties, allergieën, auto-immuun aandoeningen, kanker (neoplasie). Dit noemen we vaak ‘primaire jeuk’. Maar er zijn nog meer aandoeningen die gepaard gaan met jeuk.
Hieronder zie je een lijst met jeukende aandoeningen bij de hond en kat (niet volledig):
- 🐶 🐱 Vlooien
- 🐶 🐱 Schurfmijt
- 🐶 🐱 Vachtmijten
- 🐶 🐱 Oormijten
- 🐶 🐱 Herfstmijten
- 🐶 Demodex injai mijten
- 🐱 Demodex gatoi/cati mijten
- 🐶 Bijtende vliegen
- 🐶 Bijtende vliegen
- 🐶 🐱 Luizen
- 🐶 🐱 Bacteriële huidinfectie / overgroei
- 🐶 🐱 Malassezia dermatitis / overgroei
- 🐶 🐱 Schimmelinfectie (dermatofytose) (klik hier)
- 🐱 Virale infecties (bv herpes en pox virus)
- 🐶 🐱 Omgevingsallergie
- 🐶 🐱 Voedselovergevoeligheid (klik hier)
- 🐶 🐱 Vlooienallergie
- 🐶 🐱 Contact (allergie/irritant) dermatitis
- 🐶 🐱 Pemphigus foliaceus (klik hier)
- 🐶 🐱 Hepatocutaan syndroom
- 🐶 Likgranuloom
- 🐶 Urticaria en angioedeem
- 🐶 Cutaan lymfoom (epitheliotroop T-cel lymfoom)
- 🐱 Idiopathische faciale dermatitis bij Perzische katten
- 🐱 Idiopathische ulceratieve dermatitis
Behandeling van jeuk
Afhankelijk van de oorzaak bestaan er verschillende manieren om jeuk te behandelen. In het artikel ‘Behandeling van jeuk‘ lees je hier meer over. Wil je direct meer lezen over de verschillende anti-jeuk medicijnen bij honden en katten, klik dan hier.
Vragen, opmerkingen, hulp
Heb je na het lezen van deze blog of één van de andere artikelen vragen, opmerkingen of wil je graag hulp. Laat het me vooral weten via één van mijn social media kanalen (Facebook of Instagram), stuur een e-mail naar info@huidadviesvoordieren.nl of vul het contact formulier hieronder in.
